Vaccinatiebeleid is misschien wel meer dan ooit een onderwerp dat sterke meningsverschillen oproept. Het boek Inducing Immunity? ontwikkelt in dat gepolariseerde debat een normatieve visie op hoe een democratische overheid kan komen tot een betrouwbaar beleid. Om te voorkomen dat sommige nuances in de discussie al bij voorbaat sneuvelen, schreef ik een korte Q&A.
Is dit een pleidooi voor een vaccinatieplicht?
Ja, het boek biedt een argumentatie voor de mogelijkheid dat de overheid keuzevrijheid t.a.v. vaccinatie beperkt. Maar het onderzoekt vooral wat de verantwoordelijkheid is van de overheid is voor vaccinatie, welke rechten in het geding zijn, en hoe drang en dwang proportioneel kunnen worden toegepast. Dat betekent vooral: alleen als het echt noodzakelijk is, en dan nog mensen zoveel mogelijk ruimte laten om hun eigen keuze te maken.
Wat is het kernargument voor vaccinatiedrang?
Het kernargument is dat de keuze om af te zien van vaccinatie het streven naar groepsbescherming kan ondermijnen, en in die zin schadelijk is voor anderen. Vaak gaat het om de bescherming van jonge kinderen, waarvoor de overheid een bijzondere verantwoordelijkheid draagt. De auteurs leggen wel uit dat drang of dwang altijd proportioneel moeten zijn. Idealiter is er geen dwang; een 100% deelname is immers niet nodig voor groepsbescherming.
Wat stellen de auteurs in concreto voor in de Nederlandse situatie?
Hun voorstel is dat (a) de overheid een ondergrens vaststelt voor de deelname aan het Rijksvaccinatieprogramma, en (b) al vooraf wettelijk regelt wat voor maatregelen genomen worden als die ondergrens bereikt wordt. De auteurs leggen uit dat (c) in dat geval een redelijke maatregel is dat alleen kinderen die volgens het RVP zijn ingeënt, naar de kinderopvang mogen. Dat biedt nog steeds ruimte voor principiële weigeraars, maar trekt naar verwachting wel veel twijfelende ouders over de streep.
Is er eigenlijk wel een juridische basis voor vaccinatiedrang?
Ja, die is er. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kwam in 2021 tot het oordeel dat de Tsjechië gerechtvaardigd was om vaccinatie tegen onder andere mazelen verplicht te stellen voor schoolgaande kinderen. Ouders hebben weliswaar een grote mate van vrijheid op grond van artikel 8 (recht op familieleven) van het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens, maar dit mag beperkt worden als dit nodig is ter bescherming van de volksgezondheid en de gezondheid van kinderen in het bijzonder.
Is dit een inbreuk op de lichamelijke integriteit? Gaat het in tegen de grondwet?
De Nederlandse Grondwet geeft iedere burger het recht op lichamelijke en geestelijke integriteit. Dit recht is ook de grondslag waarom een medische behandeling onder dwang vrijwel nooit gerechtvaardigd is, maar alleen verricht kan worden op basis van geïnformeerde toestemming. Dat recht is niet absoluut, maar het weegt wel heel zwaar: het is het lichaam van de persoon zelf dat in het geding is en alleen die persoon zelf mag beslissen of er wordt ingegrepen in diens eigen lichaam. Vaccinatiedwang van volwassenen is dan ook alleen in extreme situaties denkbaar.
Maar als het gaat om een vaccinatieplicht van kleine kinderen, is het beroep op lichamelijke en geestelijke integriteit minder relevant. Zij worden immers niet gedwongen, maar hun ouders. Die ouders hebben een recht op lichamelijke integriteit, maar dat betreft alleen hun eigen lichaam. En hun vrijheid om te beschikken over het lichaam van hun kind is veel beperkter dan hun vrijheid om te bepalen wat met hun eigen lijf gebeurt.
Houden de auteurs wel rekening met risico’s van vaccinatie?
Iedere medische behandeling kent risico’s. Het boek Inducing Immunity? biedt geen medisch-wetenschappelijke bespreking van de risico’s van vaccinatie; dat is niet de expertise van de auteurs. De vaccinaties die in dit boek besproken worden zijn volgens de stand van de medische wetenschap echter effectief en zeer veilig. Het risico op ernstige bijwerkingen is veel kleiner dan de risico’s waartegen een vaccinatie bescherming biedt. Maar het is denkbaar dat sommige ouders een andere afweging maken, dat zij de mogelijkheid van een ernstige bijwerking afschrikwekkender vinden dan het risico van bijvoorbeeld mazelen. Zolang de vaccinatiegraad heel hoog is, is er ook ruimte voor dergelijke keuzen. Maar die ruimte wordt steeds kleiner en de risico’s op besmettelijke ziekten steeds groter wanneer meer ouders afzien van vaccinatie.
Is een vaccinatieplicht niet heel erg contra-productief? En wat betekent het voor vertrouwen?
In de landen waarin tussen 2015 en 2020 een vaccinatieplicht werd ingevoerd (Frankrijk, Italië) of aangescherpt (California), leidde dit steeds tot een grotere deelname. Maar natuurlijk moet die stap pas gezet worden als het echt nodig is. Pierik en Verweij stellen dat een vaccinatiebeleid vooral betrouwbaar moet zijn. Betrouwbaar naar mensen die de bescherming van vaccinatie omarmen, en dat betekent onder meer: duidelijk maken wat voor maatregelen worden genomen als de bescherming in het geding komt. Maar ook betrouwbaar naar vaccinatieweigeraars, en dat betekent dat geen ad-hoc maatregelen worden genomen als de politiek plotseling besluit dat de deelname te laag is. Idealiter is er dan al een wettelijk kader voor vaccinatiedrang, en is het besluit daarover al genomen in tijden dat de deelname op peil is. Dan wordt vaccinatiedrang nooit ad-hoc afgekondigd en is er nog minder reden om te vrezen dat het beleid contra-productief zal uitpakken.
Roland Pierik & Marcel Verweij. Inducing Immunity? Justifying Immunization Policies in Times of Vaccine Hesitancy. MITpress, 2024. ISBN: 9780262547796, 248pp. Paperback $45, ebook: open access. https://mitpress.mit.edu/9780262547796/inducing-immunity/
Over de auteurs
Roland Pierik is hoogleraar Rechtsfilosofie aan de Universiteit Maastricht. Marcel Verweij is hoogleraar Wijsgerige ethiek aan de Universiteit Utrecht. Als leden van de Gezondheidsraad waren Verweij en Pierik bij elkaar meer dan 15 jaar betrokken bij het Nederlandse vaccinatiebeleid. Inducing Immunity? wordt uitgegeven door MITPpress. Het ebook is open access, dus gratis te downloaden.
Reactie plaatsen
Reacties